150.000 ἐτῶν ὁ πρῶτος ἄνθρωπος τοῦ Αἰγαίου!

Share This To YourBlog.biz

Ο πρώτος άνθρωπος του Αιγαίου ηλικίας 150.000 ετών από το Λισβόρι της Λέσβου
Άλλο ένα συγκριτικό πλεονέκτημα για τη Λέσβο και την προοπτική ανάπτυξης του τουρισμού της παρέχει πρόσφατη απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου με την οποία δίνεται άδεια συστηματικής ανασκαφής σε παλαιολιθική θέση στην περιοχή του Λισβορίου.
Πρόκειται για χώρο της μέσης παλαιολιθικής περιόδου, αποδεικτικό της πρώτης εγκατάστασης ανθρώπου στο Αιγαίο πριν από 120.000 με 150.000 χρόνια! Η έρευνα δεν αποκλείεται πάντως να στείλει την ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή στα 200.000 χρόνια πριν από σήμερα! 



Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο επέτρεψε με απόφασή του πριν από τρεις εβδομάδες να πραγματοποιηθεί συστηματική ανασκαφική έρευνα από το Πανεπιστήμιο Κρήτης υπό τη διεύθυνση της αναπληρώτριας καθηγήτριας Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Νένας Γαλανίδου. Η ανασκαφή θα πραγματοποιηθεί σε ένα μεγάλο ελαιώνα που ονομάζεται Ροδαφνίδια, δύο χιλιόμετρα δυτικά του Λισβορίου όπου εδώ και χρόνια έχουν εντοπισθεί τα ίχνη της παλαιολιθικής αυτής εγκατάστασης από τους ερευνητές Χ.Β. Χαρίση, Ρ. Durand, Μ. Αξιώτη και Τ.Β. Χαρίση. Μάλιστα σχετική δημοσίευση υπήρξε από μεριάς των τεσσάρων ερευνητών στο περιοδικό «Αρχαιολογία» πριν από 11 χρόνια, το Σεπτέμβριο του 2000. 
Τα ίχνη του οικισμού στα Ροδαφνίδια μας δίνουν το δικαίωμα για ένα ταξίδι στην ιστορία του πλανήτη και της ανθρώπινης παρουσίας σε αυτόν. Συντείνει ουσιαστικά στην προσπάθεια που καταβάλλεται τον τελευταίο καιρό από
το Δήμο Λέσβου, το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και ιδιαίτερα από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου για να χαρακτηρισθεί όλη η Λέσβος παγκόσμιο γεωπάρκο. 


Ο σχηματισμός του σημερινού Αιγαίου πελάγους, με τα νησιά του, θεωρείται ότι άρχισε πριν από τρία εκατομμύρια χρόνια με την καταβύθιση της χερσαίας έκτασης της Αιγηίδος, που ήταν αποτέλεσμα τεκτονικών διεργασιών. Στο Πλειστόκαινο (1,6 εκατ. χρόνια έως 10.000 χρόνια πριν υπήρξαν στην Ευρώπη φάσεις παγετώνων, έως ότου περίπου το 10000 π.Χ. το κλίμα σταθεροποιήθηκε στα σημερινά επίπεδα. Οι παγετώνες ποτέ δεν έφτασαν ώς τη Λέσβο. 

Ο σχηματισμός τους, όμως, είχε ως αποτέλεσμα την απόσυρση των νερών της Μεσογείου κατά 100 μέτρα. Το σημερινό στενό της Μυτιλήνης, που δημιουργήθηκε κατά το Μέσο Πλειστόκαινο και χωρίζει το νησί από τη Μικρά Ασία, έχει μέγιστο βάθος 50 μέτρα. Συνεπώς, εκείνη την περίοδο η Λέσβος αποτελούσε τμήμα της Μικράς Ασίας. Οι νοτιοδυτικές ακτές του νησιού επεκτείνονταν λίγες εκατοντάδες μέτρα δυτικότερα από τις σημερινές. Το νοτιοανατολικό μέρος του νησιού ήταν ενωμένο με τη Χίο, ενώ μεγάλες πεδιάδες και χαμηλοί λόφοι υπήρχαν μεταξύ των σημερινών ανατολικών ακτών της Λέσβου και των ορεινών όγκων της σημερινής Βορειοδυτικής Μικράς Ασίας. Ο κόλπος της Καλλονής ήταν πεδιάδα, ενώ ο κόλπος της Γέρας ήταν λίμνη που άδειαζε στη θάλασσα μέσω ποταμού που βρισκόταν στη θέση του σημερινού στενού διαύλου του κόλπου.


Στις μεσοπαγετώδεις περιόδους, με το λιώσιμο των πάγων, η Λέσβος μετατρεπόταν σε νησί λόγω της ανύψωσης των νερών της Μεσογείου στα σημερινά επίπεδα. Δάση από πεύκα και δρυς αντικαθιστούσαν τις στέπες που χαρακτήριζαν την εποχή των παγετώνων. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στην περιοχή είχε σταματήσει ήδη από το Μειόκαινο πριν από 16 εκατ. χρόνια, συνεπώς οι γεωγραφικές και κλιματολογικές συνθήκες στη Λέσβο, στο Πλειστόκαινο, δεν ήταν απαγορευτικές για το πέρασμα ή την παραμονή του ανθρώπου.
«Πράγματι», αναφέρουν οι τέσσερις ερευνητές στην ανακοίνωσή τους στο περιοδικό «Αρχαιολογία» το Σεπτέμβριο του 2000, «42 χιλιόμετρα δυτικά της Μυτιλήνης, στην Κοινότητα Πολιχνίτου, εντοπίσαμε τα ίχνη μιας υπαίθριας εγκατάστασης της Παλαιολιθικής εποχής. Η τοποθεσία, ένας μεγάλος ελαιώνας, ονομάζεται Ροδαφνίδια. Βρίσκεται δύο χιλιόμετρα δυτικά του Λισβορίου και ένα χιλιόμετρο βόρεια των θερμών πηγών του Αγίου Ιωάννη. Ο παλαιολιθικός λιθώνας που εντοπίσαμε έχει έκταση μεγαλύτερη από 400 στρέμματα. Σε όλη αυτή την έκταση υπάρχουν άφθονα αποκρούσματα και εργαλεία, τα οποία δεν φέρουν σημάδια μεταφοράς τους από το νερό, γεγονός που υποδηλώνει επιτόπια παραγωγή. Τα περισσότερα εργαλεία έχουν παραχθεί με άμεση κρούση σκληρού κρουστήρα, όπως φαίνεται από το μεγάλο βολβό που φέρουν. Λίγα μόνο έχουν μικρό βολβό, πιθανώς λόγω χρήσης διπολικής λάξευσης του πυρήνα. Τέλος, αρκετά παρουσιάζουν τεχνητή αφαίρεση του βολβού». 

Στο σύνολο οι ερευνητές ξεχώρισαν κάθε λογής εργαλεία, ενώ, όπως σημειώνουν, απουσιάζουν τελείως τα όστρακα αγγείων. Τα χαρακτηριστικά της λιθοτεχνίας σύμφωνα πάντα με τους ερευνητές στα Ροδαφνίδια ανήκουν στη Μέση Παλαιολιθική εποχή ενώ κάποια στοιχεία μπορούν ίσως να φτάσουν τη χρονολογία ζωής στο χώρο στο τέλος της Κατώτερης Παλαιολιθικής (200.000 χρόνια πριν από σήμερα). 
Πριν από περίπου δύο χρόνια η κ. Νένα Γαλανίδου έφτασε στην περιοχή οδηγημένη από την ανακοίνωση των ερευνητών. Ο τότε αρμόδιος για τη Γενική Γραμματεία Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, υφυπουργός Υποδομών, Μεταφορών και Δικτύων, Νίκος Σηφουνάκης, ενέταξε τη μελέτη σε πρόγραμμα χρηματοδότησης από τη Γενική Γραμματεία. Από τότε η κ. Γαλανίδου ξεκίνησε έναν πραγματικό αγώνα για να ξεπεραστούν τα όποια σημαντικά γραφειοκρατικά προβλήματα υπήρξαν. Σημαντικό ρόλο στο ξεπέρασμα των όποιων άλλων προβλημάτων έπαιξε τον τελευταίο χρόνο ο αντιδήμαρχος Πολιχνίτου, Νίκος Κατράνης. 
Όπως δήλωσε η κ. Νένα Γαλανίδου, η ανασκαφή στα Ροδαφνίδια θα ξεκινήσει την ερχόμενη άνοιξη. 


Τι ήταν στα Ροδαφνίδια; 
Το τοπίο στα Ροδαφνίδια έχει όλα τα στοιχεία των υπαίθριων καταυλισμών της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής, που ήταν κυρίως σε θέσεις παραλίμνιες, παραποτάμιες ή παραθαλάσσιες, με χαμηλούς λόφους και άφθονη πρώτη ύλη για την κατασκευή εργαλείων. Είναι γνωστό εξάλλου ότι κατά τη Μέση Παλαιολιθική εποχή ο άνθρωπος προτιμούσε να κατασκηνώνει κοντά σε θερμές πηγές (η θερμοκρασία των νερών του Γλυφιά στα Ροδαφνίδια, ακόμα και το χειμώνα, είναι περίπου 30 βαθμοί Κελσίου, και η ύπαρξη των θερμών πηγών του Λισβορίου ανάγεται στην αρχή του Πλειστοκαίνου. 


Η αφθονία των πυρήνων κάνει πιθανότερο να χρησιμοποιήθηκε η περιοχή ως καταυλισμός-εργαστήριο παρά ως πέρασμα κυνηγών, ενώ η ύπαρξη μεγάλης ποικιλίας εργαλείων συνδυάζεται προφανώς με τις αυξημένες λειτουργικές ανάγκες της εγκατάστασης, όπως το κυνήγι, η αλιεία κοχυλιών από τον κόλπο της Καλλονής και η υλοτομία από τα μεγάλα δάση της περιοχής. 
Επειδή οι υπαίθριοι καταυλισμοί, κατά τη Μέση Παλαιολιθική εποχή, χρησιμοποιούνταν κυρίως την άνοιξη και το καλοκαίρι, δεν είναι διόλου απίθανο τα πολλά, ανεξερεύνητα ως επί το πλείστον, σπήλαια του νησιού να προσέφεραν στους κατοίκους του καταφύγιο κατά τη διάρκεια των ψυχρών περιόδων. 
Η τοποθεσία φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε κατά την Προϊστορική εποχή. 
Η συσχέτιση των ανωτέρω με τα ευρήματα του υπόλοιπου ελλαδικού και μικρασιατικού χώρου είναι δύσκολη, και αυτό γιατί ελάχιστα δείγματα της Κατώτερης Παλαιολιθικής εποχής έχουν βρεθεί, ενώ η Μέση Παλαιολιθική εποχή στην Ελλάδα δεν είναι συστηματικά και τυπολογικά μελετημένη. 
Όμως, η γεωγραφική θέση της Λέσβου ανέκαθεν ευνοούσε την επικοινωνία με την Ανατολία μέσω των πανάρχαιων δρόμων των στεπών της Τουρκίας. Δεν αποκλείεται λοιπόν η πολιτισμική αυτή συγγένεια, που χρονολογείται από τη Νεολιθική εποχή, να υπάρχει αποτυπωμένη και στην παλαιολιθική λιθοτεχνία των Ροδαφνιδιών, αποτέλεσμα του περάσματος των Ανθρωποειδών και αργότερα του Homo Sapiens από την Ασία προς τις ανατολικές ακτές της Μεσογείου και από εκεί στη Βαλκανική Χερσόνησο.

Ο ρόλος της Λέσβου στην παλαιολιθική περιπέτεια δεν είναι δυνατόν να διευκρινιστεί μόνο με τα παραπάνω δεδομένα, όμως καθίσταται βέβαιο πλέον ότι πήρε μέρος σε αυτήν. Η ανακάλυψη και πλέον και η συστηματική επιστημονική ανασκαφή της παλαιολιθικής αυτής θέσης, πέρα από μια μικρή συμβολή στην τόσο σημαντική υπόθεση της ανθρωπογονίας μας προβάλλει περισσότερο τα ερωτήματα που περιμένουν να απαντηθούν από την πολλή δουλειά που μένει να γίνει.






ΑΠΕ-ΜΠΕ, Σ. Μπαλάσκας

Ο πρώτος άνθρωπος του Αιγαίου ηλικίας 150.000 ετών από το Λισβόρι της Λέσβου
Άλλο ένα συγκριτικό πλεονέκτημα για τη Λέσβο και την προοπτική ανάπτυξης του τουρισμού της παρέχει πρόσφατη απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου με την οποία δίνεται άδεια συστηματικής ανασκαφής σε παλαιολιθική θέση στην περιοχή του Λισβορίου.
Πρόκειται για χώρο της μέσης παλαιολιθικής περιόδου, αποδεικτικό της πρώτης εγκατάστασης ανθρώπου στο Αιγαίο πριν από 120.000 με 150.000 χρόνια! Η έρευνα δεν αποκλείεται πάντως να στείλει την ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή στα 200.000 χρόνια πριν από σήμερα! 



Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο επέτρεψε με απόφασή του πριν από τρεις εβδομάδες να πραγματοποιηθεί συστηματική ανασκαφική έρευνα από το Πανεπιστήμιο Κρήτης υπό τη διεύθυνση της αναπληρώτριας καθηγήτριας Προϊστορικής Αρχαιολογίας, Νένας Γαλανίδου. Η ανασκαφή θα πραγματοποιηθεί σε ένα μεγάλο ελαιώνα που ονομάζεται Ροδαφνίδια, δύο χιλιόμετρα δυτικά του Λισβορίου όπου εδώ και χρόνια έχουν εντοπισθεί τα ίχνη της παλαιολιθικής αυτής εγκατάστασης από τους ερευνητές Χ.Β. Χαρίση, Ρ. Durand, Μ. Αξιώτη και Τ.Β. Χαρίση. Μάλιστα σχετική δημοσίευση υπήρξε από μεριάς των τεσσάρων ερευνητών στο περιοδικό «Αρχαιολογία» πριν από 11 χρόνια, το Σεπτέμβριο του 2000. 
Τα ίχνη του οικισμού στα Ροδαφνίδια μας δίνουν το δικαίωμα για ένα ταξίδι στην ιστορία του πλανήτη και της ανθρώπινης παρουσίας σε αυτόν. Συντείνει ουσιαστικά στην προσπάθεια που καταβάλλεται τον τελευταίο καιρό από
το Δήμο Λέσβου, το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και ιδιαίτερα από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου για να χαρακτηρισθεί όλη η Λέσβος παγκόσμιο γεωπάρκο. 


Ο σχηματισμός του σημερινού Αιγαίου πελάγους, με τα νησιά του, θεωρείται ότι άρχισε πριν από τρία εκατομμύρια χρόνια με την καταβύθιση της χερσαίας έκτασης της Αιγηίδος, που ήταν αποτέλεσμα τεκτονικών διεργασιών. Στο Πλειστόκαινο (1,6 εκατ. χρόνια έως 10.000 χρόνια πριν υπήρξαν στην Ευρώπη φάσεις παγετώνων, έως ότου περίπου το 10000 π.Χ. το κλίμα σταθεροποιήθηκε στα σημερινά επίπεδα. Οι παγετώνες ποτέ δεν έφτασαν ώς τη Λέσβο. 

Ο σχηματισμός τους, όμως, είχε ως αποτέλεσμα την απόσυρση των νερών της Μεσογείου κατά 100 μέτρα. Το σημερινό στενό της Μυτιλήνης, που δημιουργήθηκε κατά το Μέσο Πλειστόκαινο και χωρίζει το νησί από τη Μικρά Ασία, έχει μέγιστο βάθος 50 μέτρα. Συνεπώς, εκείνη την περίοδο η Λέσβος αποτελούσε τμήμα της Μικράς Ασίας. Οι νοτιοδυτικές ακτές του νησιού επεκτείνονταν λίγες εκατοντάδες μέτρα δυτικότερα από τις σημερινές. Το νοτιοανατολικό μέρος του νησιού ήταν ενωμένο με τη Χίο, ενώ μεγάλες πεδιάδες και χαμηλοί λόφοι υπήρχαν μεταξύ των σημερινών ανατολικών ακτών της Λέσβου και των ορεινών όγκων της σημερινής Βορειοδυτικής Μικράς Ασίας. Ο κόλπος της Καλλονής ήταν πεδιάδα, ενώ ο κόλπος της Γέρας ήταν λίμνη που άδειαζε στη θάλασσα μέσω ποταμού που βρισκόταν στη θέση του σημερινού στενού διαύλου του κόλπου.


Στις μεσοπαγετώδεις περιόδους, με το λιώσιμο των πάγων, η Λέσβος μετατρεπόταν σε νησί λόγω της ανύψωσης των νερών της Μεσογείου στα σημερινά επίπεδα. Δάση από πεύκα και δρυς αντικαθιστούσαν τις στέπες που χαρακτήριζαν την εποχή των παγετώνων. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στην περιοχή είχε σταματήσει ήδη από το Μειόκαινο πριν από 16 εκατ. χρόνια, συνεπώς οι γεωγραφικές και κλιματολογικές συνθήκες στη Λέσβο, στο Πλειστόκαινο, δεν ήταν απαγορευτικές για το πέρασμα ή την παραμονή του ανθρώπου.
«Πράγματι», αναφέρουν οι τέσσερις ερευνητές στην ανακοίνωσή τους στο περιοδικό «Αρχαιολογία» το Σεπτέμβριο του 2000, «42 χιλιόμετρα δυτικά της Μυτιλήνης, στην Κοινότητα Πολιχνίτου, εντοπίσαμε τα ίχνη μιας υπαίθριας εγκατάστασης της Παλαιολιθικής εποχής. Η τοποθεσία, ένας μεγάλος ελαιώνας, ονομάζεται Ροδαφνίδια. Βρίσκεται δύο χιλιόμετρα δυτικά του Λισβορίου και ένα χιλιόμετρο βόρεια των θερμών πηγών του Αγίου Ιωάννη. Ο παλαιολιθικός λιθώνας που εντοπίσαμε έχει έκταση μεγαλύτερη από 400 στρέμματα. Σε όλη αυτή την έκταση υπάρχουν άφθονα αποκρούσματα και εργαλεία, τα οποία δεν φέρουν σημάδια μεταφοράς τους από το νερό, γεγονός που υποδηλώνει επιτόπια παραγωγή. Τα περισσότερα εργαλεία έχουν παραχθεί με άμεση κρούση σκληρού κρουστήρα, όπως φαίνεται από το μεγάλο βολβό που φέρουν. Λίγα μόνο έχουν μικρό βολβό, πιθανώς λόγω χρήσης διπολικής λάξευσης του πυρήνα. Τέλος, αρκετά παρουσιάζουν τεχνητή αφαίρεση του βολβού». 

Στο σύνολο οι ερευνητές ξεχώρισαν κάθε λογής εργαλεία, ενώ, όπως σημειώνουν, απουσιάζουν τελείως τα όστρακα αγγείων. Τα χαρακτηριστικά της λιθοτεχνίας σύμφωνα πάντα με τους ερευνητές στα Ροδαφνίδια ανήκουν στη Μέση Παλαιολιθική εποχή ενώ κάποια στοιχεία μπορούν ίσως να φτάσουν τη χρονολογία ζωής στο χώρο στο τέλος της Κατώτερης Παλαιολιθικής (200.000 χρόνια πριν από σήμερα). 
Πριν από περίπου δύο χρόνια η κ. Νένα Γαλανίδου έφτασε στην περιοχή οδηγημένη από την ανακοίνωση των ερευνητών. Ο τότε αρμόδιος για τη Γενική Γραμματεία Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, υφυπουργός Υποδομών, Μεταφορών και Δικτύων, Νίκος Σηφουνάκης, ενέταξε τη μελέτη σε πρόγραμμα χρηματοδότησης από τη Γενική Γραμματεία. Από τότε η κ. Γαλανίδου ξεκίνησε έναν πραγματικό αγώνα για να ξεπεραστούν τα όποια σημαντικά γραφειοκρατικά προβλήματα υπήρξαν. Σημαντικό ρόλο στο ξεπέρασμα των όποιων άλλων προβλημάτων έπαιξε τον τελευταίο χρόνο ο αντιδήμαρχος Πολιχνίτου, Νίκος Κατράνης. 
Όπως δήλωσε η κ. Νένα Γαλανίδου, η ανασκαφή στα Ροδαφνίδια θα ξεκινήσει την ερχόμενη άνοιξη. 


Τι ήταν στα Ροδαφνίδια; 
Το τοπίο στα Ροδαφνίδια έχει όλα τα στοιχεία των υπαίθριων καταυλισμών της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής, που ήταν κυρίως σε θέσεις παραλίμνιες, παραποτάμιες ή παραθαλάσσιες, με χαμηλούς λόφους και άφθονη πρώτη ύλη για την κατασκευή εργαλείων. Είναι γνωστό εξάλλου ότι κατά τη Μέση Παλαιολιθική εποχή ο άνθρωπος προτιμούσε να κατασκηνώνει κοντά σε θερμές πηγές (η θερμοκρασία των νερών του Γλυφιά στα Ροδαφνίδια, ακόμα και το χειμώνα, είναι περίπου 30 βαθμοί Κελσίου, και η ύπαρξη των θερμών πηγών του Λισβορίου ανάγεται στην αρχή του Πλειστοκαίνου. 


Η αφθονία των πυρήνων κάνει πιθανότερο να χρησιμοποιήθηκε η περιοχή ως καταυλισμός-εργαστήριο παρά ως πέρασμα κυνηγών, ενώ η ύπαρξη μεγάλης ποικιλίας εργαλείων συνδυάζεται προφανώς με τις αυξημένες λειτουργικές ανάγκες της εγκατάστασης, όπως το κυνήγι, η αλιεία κοχυλιών από τον κόλπο της Καλλονής και η υλοτομία από τα μεγάλα δάση της περιοχής. 
Επειδή οι υπαίθριοι καταυλισμοί, κατά τη Μέση Παλαιολιθική εποχή, χρησιμοποιούνταν κυρίως την άνοιξη και το καλοκαίρι, δεν είναι διόλου απίθανο τα πολλά, ανεξερεύνητα ως επί το πλείστον, σπήλαια του νησιού να προσέφεραν στους κατοίκους του καταφύγιο κατά τη διάρκεια των ψυχρών περιόδων. 
Η τοποθεσία φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε κατά την Προϊστορική εποχή. 
Η συσχέτιση των ανωτέρω με τα ευρήματα του υπόλοιπου ελλαδικού και μικρασιατικού χώρου είναι δύσκολη, και αυτό γιατί ελάχιστα δείγματα της Κατώτερης Παλαιολιθικής εποχής έχουν βρεθεί, ενώ η Μέση Παλαιολιθική εποχή στην Ελλάδα δεν είναι συστηματικά και τυπολογικά μελετημένη. 
Όμως, η γεωγραφική θέση της Λέσβου ανέκαθεν ευνοούσε την επικοινωνία με την Ανατολία μέσω των πανάρχαιων δρόμων των στεπών της Τουρκίας. Δεν αποκλείεται λοιπόν η πολιτισμική αυτή συγγένεια, που χρονολογείται από τη Νεολιθική εποχή, να υπάρχει αποτυπωμένη και στην παλαιολιθική λιθοτεχνία των Ροδαφνιδιών, αποτέλεσμα του περάσματος των Ανθρωποειδών και αργότερα του Homo Sapiens από την Ασία προς τις ανατολικές ακτές της Μεσογείου και από εκεί στη Βαλκανική Χερσόνησο.

Ο ρόλος της Λέσβου στην παλαιολιθική περιπέτεια δεν είναι δυνατόν να διευκρινιστεί μόνο με τα παραπάνω δεδομένα, όμως καθίσταται βέβαιο πλέον ότι πήρε μέρος σε αυτήν. Η ανακάλυψη και πλέον και η συστηματική επιστημονική ανασκαφή της παλαιολιθικής αυτής θέσης, πέρα από μια μικρή συμβολή στην τόσο σημαντική υπόθεση της ανθρωπογονίας μας προβάλλει περισσότερο τα ερωτήματα που περιμένουν να απαντηθούν από την πολλή δουλειά που μένει να γίνει.






ΑΠΕ-ΜΠΕ, Σ. Μπαλάσκας